การเรียนรู้พระสมเด็จวัดระฆัง

   ตามหลักฐานความเป็นจริงในองค์พระ ประกอบกับตำนานของปรมาจารย์รุ่นเก่าที่ได้บันทึกไว้เป็นหลักฐานและบอกกล่าวสืบทอดกันมา

เริ่มต้น ด้วยการศึกษาความเก่า-ใหม่ของเนื้อพระก่อน (ศึกษาเนื้อพระผงหลายๆกาลเวลาที่จัดสร้าง) โดยเฉพาะของวัดระฆังโฆสิตารามหรือของวัดบางขุนพรหม อย่างเช่น สมเด็จบางขุนพรหมปีพ.ศ. ๒๕๐๙ สมเด็จอินโดจีนหลวงปู่นาค ปีพ.ศ.๒๔๘๕ และสมเด็จหลังตราแผ่นดิน ปีพ.ศ. ๒๔๙๕ สมเด็จเผ่าปีพ.ศ.๒๔๙๕ ดูหลาบๆองค์ หลายๆสภาพ โดยเฉพาะสภาพเดิมๆที่ยังไม่ได้ใช้และเก็บรักษาอย่างดี เมื่อท่านได้ดูท่านจะรู้ทันทีว่าพระผงระยะเวลาสร้าง 30 ปี และ 50 กว่าปี แต่ละสภาพแตกต่างกันอย่างไรบ้าง ซึ่งจะทำให้ท่านนำมาประกอบในการวิเคราะห์พิจารณาเนื้อและสภาพของพระสมเด็จวัดระฆังได้ดีพอสมควร

ขั้นที่สอง ให้ศึกษาเรื่องรูปทรงและศิลปะตั้งแต่การตัดขอบพระ ตลอดถึงสภาพและส่วนผสมของมวลสารในเนื้อพระ สิ่งเหล่านี้เป็นจุดสำคัญทั้งสิ้น เพราะมีส่วนที่จะทำให้ท่านรู้ช่วงเวลาสมัยการสร้าง จากคำบันทึกและแหล่งข้อมูลต่างๆได้กล่าวไว้ว่า การสร้างพระสมเด็จฯท่านจะสร้างแต่ละครั้งประมาณ 300-500 องค์เท่านั้น แม่พิมพ์เดียวกันอาจนำมาสร้างพระหลายครั้งในวันเวลาที่ต่างกัน ซึ่งก็ย่อมทำให้เนื้อพระมีผิดกันไปบ้างแต่ก็อยู่ในแนวเดียวกันทั้งสิ้น

ขั้นที่สาม ให้ศึกษาพระสมเด็จวัดระฆังที่สร้างก่อนหรือหลังคุณหลวงวิจารณ์ เจียรนัย เริ่มแกะแม่พิมพ์ถวายเป็นพิมพ์แรก ซึ่งเมื่อกดพิมพ์พระและตัดขอบเรียบร้อยแล้วจะแลดูสมส่วนเรียบร้อยสยงามมาก (เป็นตำนานที่สืบทอดกันต่อมาจนถึงปัจจุบัน) อีกทั้งยังเป็นผู้ที่ถวายแนะนำการใช้น้ำมันตังอิ๊วมาผสมเนื้อพระแทนน้ำอ้อยเคี่ยว เพราะฉะนั้นพระที่สร้างหลังจากมีการพัฒนาขึ้นกว่าเดิมแล้ว ย่อมต้องสวยกว่าทั้งรูปทรง เนื้อพระ วิธีการกดพิมพ์พระ ตลอดถึงการตัดขอบองค์พระที่มีความประณีตอย่างแน่นอน (จากคำบันทึกของหลวงปู่คำ คุณหลวงวิจารณ์ เจียรนัย เริ่มแกะพิมพ์ถวาย 2 พิมพ์แรกในปี ๒๔๐๘) หลังจากที่ท่านเจ้าประคุณได้รับโปรดเกล้าฯสถาปนาเป็นสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) แล้ว 1 ปี

  ถ้าท่านทำความเข้าใจในหลักเบื้องต้นทั้ง 3 ขั้นตอนนี้แล้ว สิ่งที่จะทำให้ท่านเก่งในการดูพระสมเด็จวัดระฆังเป็นด้วยพื้นฐานของความเป็นจริงต้องได้ดูพระสมเด็จองค์จริงหลายๆองค์ หลายๆสภาพโดยเฉพาะพยายามหาพระสมเด็จวัดระฆังเนื้อกระยาสารทดูสักองค์ 2 องค์ เพราะปรมาจารย์รุ่นเก่าสมัยหน้าศาลอาญาเคยพูดเปรียบเปรยไว้ว่า "เห็นเนื้อพระกระยาสารท 1 องค์เหมือนได้เห็นเนื้อองค์อื่นๆ 10 องค์" ผู้เขียนได้เห็นมาหลายองค์แล้วขอยอมรับว่าเป็น "พระองค์ครู" เพราะองค์พระตลอดถึงมวลสารต่างๆมีหลักฐานบ่งชัดถึงจุดสำคัญต่างๆไว้หลายแง่มุม ทำให้สามารถมีความรู้ความเข้าใจได้ง่ายขึ้น